بافت فرش

فرش‌های ایران معمولا طرح‌های متقارن دارند. تقارن چهار طرفه که در معماری نیز شبیه آن دیده می‌شود. گلیم‌ها این تقارن را کمتر دارند. وقتی هنرمند بافنده در گلیم طرح متقارن اجرا می‌کند، از قواعد تکرار استفاده می‌کند. معمولا این طرح‌ها سفارشی هستند. با این وجود، گلیم‌های اصیل عشایری، خراسانی و تبریزی ما که بدون عنصر تقارن و با نمادهای مشخصی بافته می‌شوند در بازار داخل و خارج ارزشمندتر هستند. چراکه بافنده بخشی از روح خود را در میان طرحش گذاشته است. این طرح از باورهای درونی و اتفاقات زندگی بافنده نشات گرفته است. اگر بین دو طایفه درگیری اتفاق می‌افتاد، ممکن بود فرش باف و گلیم‌بافی آن واقعه را موضوع طرح خود کند. بدین جهت کسانی که قابلیت شناسایی نمادهای به کار رفته در چنین فرش‌هایی را دارند، می‌توانند از وقایع زندگی تاریخ نیز آگاه شوند.

فرش، کتاب گسترده زیرپای ماست که اطلاعات نسل به نسل در میان گره‌های آن به ما سپرده شده است. بیخود نیست که تاریخ دان‌ها در تمام دنیا برای فرش ایران در رقابتند.

در این پست چند طرح اصلی که در بافت فرش‍‌‍های ایرانی موجود است را معرفی می‌کنیم:

1- شمسه: که به صورت دایره‌ای در مرکز فرش قرار گرفته و اجزای آن به تناسب ذوق و هنر طراح هشت خورشید تو در تو را درون هم قرار داده است. در معماری، شمسه نماد وحدت در تکثر و نماد هستی و هستی بخش است. آن دایره بدون طرح مرکز اصلی فرش، مخصوصا تک رنگ و بدون طرح است، تا نشانی از عدم باشد. رنگ این نقطه معمولا همرنگ با حاشیه فرش است.

2- طرح ختایی مشهور شاه عباسی (طرح اناری): گاه نام‌های دیگری هم برای آن استفاده می‌کنند. انار درخت بومی ایران بوده و از ایران به سایر نقاط جهان رفته است. میوه بهشتی که نشانی از باغ بهشت است. می‌گویند فرش، گلیم و معماری ایران براساس خاطرات انسان از بهشت ایجاد شده است و برای همین نمادهای بهشتی زیادی در آن ترسیم می‌شود. یکی از آن‌ها گل انار و خود آن است. گل انار در دسته‌های سه پر، چهار گل و پنج گل و بیشتر در میان خطوط اسلیمی پیچ و تاب می‌خورد و هنرمند بسته به ذوق و سلیقه از گل‌ها و نقوش طبیعت اطراف در کنار آن استفاده می‌کند.

3- ترنج: بعد از شمسه شناخته شده‌ترین طرح فرش ایران در دنیاست. نمادی از ماهی و نهنگ و به این جهت نماد هستی است. کمتر فرشی است که در آن ترنج حداقل در حاشیه کار نشود. طرح ماهی که در سفره جشن باستانی نوروز نیز می‌آید، نماد حیات است. بافندگان با قرار دادن طرح ترنج اهمیت زندگی را نشان می‌دهند.

4- مربع و گل چهار گوش: که بیشتر در گلیم‌ها دیده می‌شود. آن را در حاشیه بالای گلیم قرار می‌دهند. در معماری، گره چینی شبیه آن است. آن را برای دفع چشم زخم در کار هنری خود می‌آوردند.

5- نقش جانوری مثل بز که از باستان در طرح‌های ایران به کار می‌رفته است. نمادی از برکت بوده و در تفسیر گلیم نماد باران خواهیست.

6- نقش جانوری مثل خرچنگ: که برگرفته از صورت فلکی سرطان در آسمان است، در بسیاری از بافته‌های عشایری به کار می‌رود. آسمان پر رمز و راز به طور مستقیم در فرش‌ها نمی‌آمده است. رابطه با آن از طریق دروازه‌هایی مثل صورت فلکی سرطان شکل گرفته است.

7- مثلث و هرم: در گلیم‌ها نماد اهریمن است

8- حوض: که بسته به جزئیات آن نماد رودهای جاری بهشت، یا چشمه‌های اطراف طبیعت است. این طرح معمولا به شکل لوزی بافته می‌شود. گاهی بع شکل حوض در حوض، حوض‌های کنار هم اجرا می‌شود. گاهی در آن فواره و یا درخت گذاشته می‌شودو

9- لاک پشت: لاک پشت به نشانه طول عمر و برای آرزوی طول عمر زیاد و باروری در گلیم و فرش‌هایی بافته می‌شود که مادرها به دخترها می‌دادند. روی اسب عروس نماد لاک پشت بر زین آن دیده می‌شود. حتی، کمربندهایی با این طرح درست می‌شود که نشانه باور بافنده‌ها به این جانور است. لاک پشت در فرهنگ کشورهای دیگر نیز نماد طول عمر بالاست.

10- طاووس: مرغ بهشتی، پرنده اسرارآمیز است. در مسجد جامع اصفهان در سردر ورودی آن، دو طرف قرار گرفته و در میان سقف بهشت گونه آن، جایگاه پرنده بهشتی دارد. اما، در بافته‌های نمادین گلیم و فرش‌های روستایی و بخصوص بیشتر در قدیم به وجه فریبندگی این پرنده دقت شده است. پرنده‌ای با بال و پر زیبا که چهره‌ها از دیدنش شاداب و شادمان میشوند، اما بر روی پاهای بسیار زشت که ستون اصلی وجود آن را تشکیل داده، نماد مکر و فریب است.

فرش‌های ایران نشان‌دهنده ارتباط نزدیک ایرانیان با اجزای طبیعت و شناخت کامل آن از جانوران و نقش‌ها و ارتباطات این اجزا با آن دنیای جاودان را نشان می‌دهند. برای ما که بر روی مبل‌های با طرح ترنج می‌نشینیم و زیر پایمان فرش‌های بهشتی گسترده و در دیوار مساجد با نقوش اصلی اسلیمی و ختایی های زیبا عادت کرده، معنای اجزای فرش به صورت یگانه زیبایی حس می‌شود. بیگانگان برای شناختن این اجزا کتاب مطالعه می‌کنند (که گاه می‌دزدند) و رقابت اصلی آن‌ها سر این است که چطور این گنجینه‌ها را زودتر از دیگری از ما بربایند (تجارت= ربودن مال)